آزمایش خاک یک روش موثر در بررسی کیفیت خاک است که با نمونه‌برداری خاک و سپس آنالیز‌های آزمایشگاهی انجام می‌شود. با توجه به اهمیت آزمایش خاک در مدیریت زمین، نمونه‌برداری از خاک باید به گونه‌ای باشد که نمونه‌های برداشت شده، نماینده‌ای از ویژگی‌های خاک مزرعه یا باغ مورد نظر باشند.
آنچه در این مقاله می‌خوانید!
اگر نمونه‌برداری خاک را به صورت اصولی انجام ندهید و دقت کافی در اصول آن نداشته باشید، نتایج به دست آمده از آنالیز‌های آزمایشگاهی نمی‌تواند بیانگر شرایط واقعی خاک باشد، در نتیجه توصیه‌ها و پیشنهادات کارشناسان با توجه به آزمایش خاک، موثر نخواهد بود.
روش‌های نمونه‌برداری خاک
روش‌های متفاوتی از جمله منظم (سیستماتیک)، نامنظم (غیرسیستماتیک) و تصادفی برای نمونه‌برداری از خاک وجود دارند. دقت داشته باشید که قبل از انتخاب روش باید به یکنواختی شرایط زمین از جمله شیب، رنگ، بافت، نحوه آبیاری، مدیریت کوددهی و الگوی کشت توجه کنید. اگر شرایط در کل باغ یا مزرعه یکسان باشد، می‌توانید آن را به عنوان یک قطعه زمین در نظر بگیرید، اما اگر شرایط بخش‌های مختلف زمین باهم متفاوت بود، بایستی هر بخش به عنوان یک قطعه جداگانه مدنظرتان باشد.
نمونه‌برداری خاک به روش منظم (سیستماتیک)
روش نمونه‌برداری منظم یا سیستماتیک شامل دو روش شبکه‌بندی منظم و ترانسکت (Transect) است. در روش شبکه‌بندی، زمین به شبکه‌های منظم تقسیم شده و نمونه‌برداری از محل تقاطع نقاط شبکه و یا وسط هر شبکه انجام می‌شود. توجه داشته باشید که این روش، منطقه موردنظر را به خوبی پوشش می‌دهد اما از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست و عموما در طرح‌های تحقیقاتی استفاده می‌شود.
در روش ترانسکت، خطوط یا مسیر مستقیمی در طول زمین در نظر گرفته می‌شود و نمونه‌برداری خاک در امتداد آن خطوط از فواصل مساوی انجام می‌شود. استفاده از این روش، زمانی مفید است که احتمال می‌دهید خصوصیات خاک در جهت خاصی تغییر می‌کنند. فاصله انتخاب شده برای شبکه یا ترانسکت باید از فاصله‌ای که احتمال می‌دهیم خصوصیات مورد نظر تغییر می‌کنند، کمتر باشد.
نمونه‌برداری خاک به روش نامنظم (غیرسیستماتیک)
برای نمونه‌برداری در روش غیر سیستماتیک می‌توانید به شکل Z، S و X و همینطور زیگزاگ در هر قطعه حرکت کنید و نمونه بردارید که عموما این روش برای آزمایش خاکِ کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
نمونه‌برداری خاک به روش تصادفی
در نمونه‌برداری تصادفی، نمونه‌برداری از خاک از نقاطِ تصادفی و بدون آرایشِ مشخصی برداشته می‌شود که قابلیت تکرار ندارد. در همه‌ی این روش‌ها اولین نقطه نمونه‌برداری خاک باید به صورت کاملا تصادفی انتخاب شود.
تفاوت نمونه ساده و مرکب خاک
نمونه‌برداری خاک می‌تواند به دو صورت نمونه ساده و یا نمونه مرکب انجام شود. تفاوت اصلی نمونه ساده و مرکب، مخلوط کردن نمونه‌های برداشته شده‌است. در نمونه ساده، نمونه‌برداری خاک از هر محل به صورت مستقل انجام می‌شود اما در نمونه مرکب تعدادی نمونه در یک محدوده با شرایط یکسان (عمق، مقدار و نحوه نمونه‌برداری از خاک) با هم مخلوط شده و نمونه نهایی از آن برداشته می‌شود.
تعداد نمونه موردنیاز برای آزمایشات خاک
به طور کلی فرمول مشخصی برای تعیین تعداد نمونه در هر هکتار مشخص نیست، چرا که تعداد نمونه به عوامل مختلفی از جمله مساحت زمین، زمانِ نمونه‌برداری و هزینه بستگی دارد. عموما پیشنهاد می‌کنیم بین 3 تا 5 نمونه در هر هکتار مطابق با روش نمونه‌برداری تهیه کنید.
زمان مناسب نمونه‌برداری از خاک
نمونه‌برداری از خاک باید بین دو فصل رشد یعنی بعد از برداشت محصول و قبل از شروع فصل رشدِ جدید انجام شود که عموما با فصول پاییز و یا اوایل بهار مصادف می‌شود.
در نمونه‌برداری از باغات، نمونه‌های خاک باید قبل از کوددهی برداشته شوند و همینطور توجه کنید که برای انجام آنالیز نیترات خاک، نمونه‌ها باید در بهار یا اوایل تابستان یعنی قبل از جذب بالای نیتروژن درختان برداشته شوند.
عمق نمونه‌برداری خاک در باغ و مزرعه
عمق نمونه‌برداریِ خاک باید متناسب با نوع کشت و عمق توسعه ریشه باشد که به طور کلی برای مزرعه از عمق 30-0 سانتی‌متری و برای باغ از عمق 30-0 و 60-30 سانتی‌متری نمونه‌برداری انجام می‌شود. البته در صورت نیاز می‌توانید از عمق‌های بیشتر نیز نمونه بردارید.
توجه کنید که قبل از نمونه‌برداریِ خاک چه در مزرعه و چه در باغ، حتما 5 سانتی‌متر لایه رویی خاک را کنار زده و سپس نمونه‌برداری را انجام دهید.
ابزارهای موردنیاز برای نمونه‌برداری از خاک
نمونه‌برداری از خاک می‌تواند با استفاده از تجهیزات مختلفی انجام شود اما انتخاب نوع وسیله به پارامتر‌های آزمایش بستگی دارد. به عنوان مثال اگر برای انجام آنالیز، نمونه خاکِ دست‌نخورده مورد نیاز باشد، نمی‌توان با ابزار معمولِ نمونه‌برداری که ساختمان خاک را به هم می‌ریزد، نمونه‌برداری را انجام داد.
تجهیزات رایج برای نمونه‌برداری خاک شامل بیل، بیلچه، اوگر Auger (مته و لوله نمونه‌برداری) است که براساس عمق نمونه‌برداری و فاکتور‌های آزمایش مورد استفاده قرار می‌گیرد. در کنار ابزار اصلی نمونه‌برداری به ظرف یا پلاستیک تمیز برای انتقال نمونه‌ها به آزمایشگاه نیاز دارید.
مراحل کلی نمونه‌برداری خاک
- با توجه به الگویِ پیمایش، در زمین حرکت کنید و در محل نمونه‌برداری، خاکِ رویی را کنار زده و با بیل (تمیز و عاری از آلودگی) گودالی ایجاد کنید.
- با کمک بیل از ته و کنار گودال نمونه خاک را برداشته (1،5-1 کیلوگرم) و داخل ظرف یا کیسه تمیز بریزید.
- برای هر نمونه خاک باید دو کاغذ مربوط به اطلاعات نمونه (از جمله نام قطعه، تاریخ نمونه‌برداری، عمق نمونه‌برداری، نام کشاورز، نوع محصول و کد نمونه) تهیه کنید و یک کاغذ را روی و دیگری را داخل ظرف یا کیسه قرار دهید.
- ارسال نمونه خاک به آزمایشگاه باید در سریع‌ترین زمان ممکن (حداکثر 24 ساعت) انجام شود در غیر این صورت نمونه‌ها باید هواخشک شوند.
چند نکته کلیدی در نمونه‌برداری خاک
- توجه کنید که نمونه‌برداری خاک با هدف آنالیز برخی ترکیبات مانند فلزات سنگین و ترکیبات آلیِ فرار (VOC) شرایط خاصی را می‌طلبد.
- برای دقت بیشتر در نتیجه نهاییِ آزمایش خاک، نمونه‌برداری از حاشیه زمین انجام نشود.